Գիլա (Կոլորադոյի վտակ)
| Գիլա | |
|---|---|
 | |
| Բնութագիր | |
| Երկարություն | 1044 |
| Ավազանի մակերես | 150 737 կմ² |
| Ջրի ծախս | 172 ± 0,001 մ³/վ |
| Ջրահոսք | |
| Ակունքի տեղակայում | Սիերա շրջան |
| Գետաբերան | Կոլորադո |
| Գետաբերանի տեղակայում | Յումա, Արիզոնա |
| Բարձրություն | 36[1] մ |
| Կոորդինատներ | |
| Տեղակայում | |
| Հոսող հոսքեր | Agua Fria River?, Salt River?, San Francisco River?, Santa Cruz River?, San Pedro River?, Eagle Creek? և Hassayampa River? |
| Երկիր |  ԱՄՆ |
| Երկրամաս | Արիզոնա, Նյու Մեքսիկո |
| Ջրահավաք | Gila River basin? |
Գիլա (անգլ.՝ Gila River), գետ ԱՄՆ-ի հարավ-արևմուտքում, Կոլորադո գետի վտակը։ Երկարությունը կազմում է 1044 կմ[2]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկիզբ է առնում Սերա շրջանում, որը գտնվում է Նյու Մեքսիկո նահանգի հարավում և սկզբում հոսում է հարավարևմտյան ուղղությամբ, իսկ հետո Արիզոնա նահանգի տարածքով՝ արևմտյան։ Այն բանից հետո, երբ գետը հոսում է մի քանի խնձահովիտների միջով՝ երկայնությամբ անցնում է Գիլա լեռնաշղթայի հարավային ծայրամասով, որի վրա գտնվում է Քուլիջ ամբարտակը, որն էլ կազմավորում է Պերիդոտ քաղաքի հարավային մասում գտնվող Սան Կառլոս ջրամբարը։
Գետը լեռներից իջնում է Ֆինիքսի հարավարևելյան մասում գտնվող հովիտով, որից արևմուտք գտնվող տարածքում գետը կտրուկ Գիլա-Բենդ լեռնաշղթայի միջով պտույտ է կատարում հարավային ուղղությամբ, իսկ հետո նորից այդպես կտրուկ պտույտ է կատարում՝ արևմուտք, այս անգամ էլ անցնել Յումա շրջանի տարածքին պատկանող Գիլա լեռնաշղթայի միջով։ Յումա քաղաքում գետը թափվում է Կոլորադո գետը՝ Մեքսիկային արդեն սահմանակից վիճակում։
Գետն ունի վտակներ, որոնցից ավելի նշանակալից են հետևյալները. Սան Ֆրանսիսկո, Սան Պեդրո, Սոլտ և Ագուա Ֆրիա[3]։ Համարյա գետի ավազանի ամբողջ տարածքը, բացառությամբ վերին մասում գտնվող Սան Պեդրոյի և Սանտա Կրուզի, գտնվում է ԱՄՆ-ի տարածքում։ Արիզոնա նահանգում գտնվում է ավազանի 91,5 % (138 000 կմ²), Նյու Մեքսիկոյում՝ 5,7 % (8500 կմ²), իսկ Մեքսիկայի բաժին է հասնում ընդամենը ավազանի 2,8 % (4200 կմ²)[4][5]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին իսպանացի ճանապարհորդների Գիլա գետի ափերի միջով այցելությունների ժամանակ տեղի վայրերում ապրում էր հնդկացիական պիմա ցեղը։ Հայտնի տեսությունը պնդում է, որ Գիլա բառը հանդիսանում է Hah-quah-sa-eel բառի իսպանական հապավում, որը յումա լեզվից թարգմանաբար նշանակում է «վազող աղի ջուր»[6]։ Պիմա ցեղի ավանդական ապրելակերպը խորապես կապված է եղել գետի հետը, որը բացի ամենից նաև սուրբ էր համարվում։ Խոխոկամ հնդկացիական քաղաքակրթույթունը, որը ապրում էր Սոլտի և Գիլայի մոտակա շրջաններում 600-ից 1450-ական թվականներին, օգտագործելով գետից ստացվող ոռոգումը՝ զբաղվում էր մեծ մասամբ հողագործությամբ։ Ոռոգման նպատակներով հնդկացիական ցեղը ընդհանուր առմամբ փորել էր ավելին քան 320 կմ ջրանցք[7]։
Առաջին եվրոպացին, որը տեսել է Գիլա գետը, հավանաբար եղել է իսպանացի հետախույզ և միսիոներ Խուան-դե-լա-Ասունսոնը։ Ասունսոնը հասել է գետին 1538 թվականին գետի վտակներից մեկի միջով դեպի հյուսիս կատարած ճանապարհորդությունից անմիջապես հետո (Սան Պեդրո կամ Սանտա Կրուզ)[8][9]։
1848 թվականին սահմանված Գվադալուպե-Իդալգոյի համաշխարհային պայմանագրի արդյունքում Գիլա գետը անցնում էր ԱՄՆ-ի Մեքսիկայի սահմանների միջով։ Իսկ ըստ 1853 թվականի Գադսենի գնման՝ ամերիկյան տարածքը ընդլայնվում է Գիլա գետի հարավային ափային հողակտորների միացմամբ։ Գիլա գետի թափվելու վայրում կազմվել է Կալիֆորնիա նահանգի հարավային սահմանը։ 1871 թվականից սկսած Գիլա գետի հովտում բնակություն են հաստատում մորմոնները, որոնք այդ տարածքներում կազմավորել էին նվազագույնը 6 խոշոր բնակության կետեր[10]։
Հիդրոտեխնիկական կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միակ խոշոր ամբարտակը Գիլա գետի վրա հանդիսանում է Քուլիջը, որը Արիզոնա նահանգի Գլոբ քաղաքից գտնվում է 50 կմ հեռավորության վրա։ Ամբարտակի կառուցման հետ կապված գետի վրա կազմավորվել է Սան Կառլոս ջրանցքը։ Պեինտիդ Ռոկ ամբարտակը՝ կառուցված Գիլա գետի վրա օգտագործվում է գետային հոսքի կարգավորման համար։ Քուլիջ և Պեինտիդ Ռոկ ամբարտակների միջև կառուցվել են մի քանի ոչ այնքան մեծ բացատար ամբարտակներ։ Կան նաև մի քանի ամբարտակներ արդեն Գիլա գետի վտակների վրա։
Կենդանի բնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գետի համակարգում կա շուրջ 36 տեսակի ձուկ[11]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Geographic Names Information System, U.S. Geological Survey.
- ↑ Largest Rivers in the United States
- ↑ www.britannica.com
- ↑ «USGS Gage #09432000 on the Gila River Below Blue Creek, Near Virden, NM» (PDF). National Water Information System. U.S. Geological Survey. 1914–2011. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ «Boundary Descriptions and Names of Regions, Subregions, Accounting Units and Cataloging Units». U.S. Geological Survey. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ «Gila National Forest». United States Forest Service. 2003 թ․ դեկտեմբերի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ Howard, Jerry B. «Hohokam Legacy: Desert Canals». Pueblo Grande Museum Profiles No. 12. WaterHistory.org. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ Hartmann, William K.; Hartmann, Gayle Harrison (1972). «Juan de la Asunción, 1538: First Spanish Explorer of Arizona?». Kiva. 37 (2): 93–103.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ «Rivers and Mountains». Books of the Southwest. University of Arizona. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ Peterson, Charles S. (1992). «Pioneer Settlements in Arizona». Light Planet. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ Benke and Cushing, p. 531
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Benke, Arthur C.; Cushing, Colbert E. (2005). Rivers of North America. Academic Press. ISBN 0-12088-253-1.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Գիլա գետի զբոսաշրջական կայքը Արխիվացված 2011-01-28 Wayback Machine (անգլերեն)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գիլա (Կոլորադոյի վտակ)» հոդվածին։ |
| ||||||||||
